programma renda expert nr 3 2014 21 programma de bewoner roept om zeggenschap van bovenaf kan worden gedicteerd en gemaakt. `Het alledaagse kan niet worden gemaakt. Het kan slechts ontstaan. Een bouwwerk kan worden gemaakt. Een plan kan worden gemaakt. Een wet kan worden gemaakt. Maar een milieu om in te leven is het resultaat van een soci- aal proces.' BOUWEN VOOR DE BUURT In de afgelopen zestig jaar is op velerlei wijze inhoud gegeven aan het begrip bewonerszeggenschap. Het staat niet op zichzelf. In sterke mate wordt de invulling ervan bepaald door de doelen die worden beoogd. De eerste invulling, die een reactie was op de massawoningbouw, was Beslissingen nemen over de hoofden van bewo- ners heen, kan niet meer. Mensen zijn mondiger en ge?mancipeerder geworden. De crisis doet wonderen: niet eerder is in Nederland bewoners- zeggenschap in de woningbouw zo actueel geweest als nu. We zijn er echter nog (lang) niet. 1 In 1961 verschijnt het basiswerk van Nikolaas John Habraken over bewonersparticipatie: `De dragers en de mensen - Het einde van de massawoningbouw', Amsterdam. Hierin onderscheidt hij onder andere de Alledaagse en de Bijzondere Architectuur. Hij richt zich juist op de Alledaagse Architectuur en pleit voor meer bewonerszeggenschap, die mede technisch mogelijk is geworden door het onderscheid in drager en inbouw. De idee?n werden ondergebracht in de Stichting Archi- tecten Research (SAR, 1965), die ervoor zorgde dat vertaling naar de praktijk plaatsvond. 2 Habraken, N. J., `Het Alledaagse. Over het ontstaan van de omgeving van alle dag', Eindhoven, 8 juni 1967. tekst en beeld martin liebregts De naoorlogse woningbouw heeft bijna van begin af aan in het teken gestaan van een grote mate van uniformiteit. Met de overheersing van het zich herhalende rijtje en blok, overvleugelde het Nieuwe Bouwen al snel het beperkte tegengeluid van de Delftse School. Mede in dit licht was er extra ruimte voor de opkomst van Industrieel Bouwen. Rond 1960 ontstaan er nieuwe idee?n over de ruimte van bewoners- zeggenschap in het bouwen van alledag1 . Juist in het begrip `Alledaagse Architectuur'2 wordt op dat moment getracht aan te geven dat dit niet Bewonerspresentatie van Active House programma22 renda expert nr 3 2014 sterk technocratisch van benadering. Gezocht werd naar die delen waarover wel en geen zeggenschap kon plaatsvinden door de (individu- ele) bewoner. Uiteindelijk mondde dit uit in spelregels ten aanzien van drager en inbouw. Ook de inspraak voor de uitbreidingswijken in de jaren zeventig, die deels resulteerde in de zogenoemde bloemkoolwij- ken, is hier een duidelijke uitwerking van. Het verzet tegen de massale sloop van buurten en wijken is eveneens de bakermat voor de stadsvernieuwing in de jaren zeventig. Het vormde tevens het verzet tegen de regenteske wijze van besturen door over- heid en corporaties. Tot dan toe was het de gewoonte over de hoofden van bewoners te beslissen over de toekomst van woningen en buurten. Belangrijke termen, die de nieuwe benadering illustreren, zijn `bouwen voor de buurt' en `bewonersinspraak'. De hele aanpak was en is sterk gericht op emancipatie van de bewoners in een buurt. Ook tegenwoor- dig is deze aanpak terug te vinden, waarbij vooral wordt ingezet op het ontstaan en versterken van sociale netwerken. Die vindt zijn vertaling in een buurtbarbecue, huiskamerbijeenkomsten of inspraak in te ontwik- kelen plannen en diensten (fig. 1). BEWONERS WEREN SLOOPPLANNEN Marianne Honcoop woont al 21 jaar in het Linie- kwartier in Breda. In 2003 maakte de gemeente, samen met de toenmalige woningcorporatie Singelveste, bekend dat zij van plan waren om alle huurwoningen in het Liniekwartier te slopen. Honcoop zat toen al in de huurderscommissie van de wijk. Ze vertelt dat vooral de huiseigenaren in de wijk grote problemen hadden met de sloopplan- nen. "Dat zou niet goed zijn voor de waarde van hun woningen. Maar ook huurders wisten niet precies wat ze met de plannen aan moesten en we vroegen ons af waarom sloop nodig was. We vonden de woningen prima, er was alleen sprake van achterstallig onderhoud." Toen tijdens een eerste bewoners- avond de maquette voor de nieuwe wijk werd gepresenteerd, lieten de wijkbewoners duidelijk merken dat ze het niet eens waren met de plannen om de woningen neer te halen. "Wij hebben gezegd dat we nooit akkoord zouden gaan met die plannen. En op diezelfde avond is samen met de toenmalige wethouder besloten dat de wijk moest blijven." Na die eerste bewonersavond is de Bewoners Belangen Commissie Liniekwartier (BBC) opgericht, waar Honcoop vanaf het begin lid van is. Ze is op dit moment voorzitter van de commissie. "In 2010 is uiteindelijk besloten dat de woningen voor de beeldkwaliteit van de wijk erg belangrijk waren en moesten blijven staan. AlleeWonen heeft daarop bevestigd dat de laag- bouw zou blijven, maar bleef erbij dat de hoog- bouw moest worden gesloopt. De corporatie had het idee om een gedeelte van de laagbouwwonin- gen te verkopen als kluswoningen. Door de BBC is toen het idee geopperd om ook de hoogbouw als kluswoningen op de markt te brengen. Dat idee heeft AlleeWonen overgenomen en uiteinde- lijk zijn zo veel van die huizen verkocht." Ze vindt bewonerszeggenschap heel belangrijk en er komen volgens haar veel goede dingen uit voort. "AlleeWonen is achteraf heel blij dat de wijk niet is gesloopt en erkent dat wij daar als bewoners een rol van betekenis in hebben gespeeld. Je moet op basis van gelijkwaardigheid met de huurders praten om tot een besluit te komen over de toekomst van een woning en een wijk. Dat moet worden vastgelegd in een samen- werkingscontract. Het is daarbij voor bewoners van belang om als collectief op te treden. De commissie heeft alle huurders van de te renove- ren woningen gevraagd wat zij wilden en belang- rijk vonden. Samen hebben we een klein renova- tiepakket opgesteld." Bewonersprotest in de jaren zeventig. Ze voeren actie tegen sloop en voor renovatie. programma renda expert nr 3 2014 23 NIEUWE VORMEN VAN BEHEER De invulling van het beheer van woningen is geen doel op zich, maar is afgeleid van andere motieven en overwegingen. Een groot deel van de oorspronkelijke woningcorporaties was een vereniging, waarbij de zeggenschap bij de leden lag. In de jaren tachtig zijn deze verenigingen veelal gewijzigd in stichtingen, die de fusies nieuwe bestuurlijke kracht moesten geven. Voor bewoners werd een apart traject van bewo- nersparticipatie ontwikkeld, waarvan het overleg als een soort klank- bord moest gaan dienen. Parallel aan deze vorm van nieuwe zeggenschap van onderop, ontston- den er allerlei vormen van zelfbeheer. De kraak- en milieubeweging hebben mede de aanzet gegeven om zelfbeheer weer op de agenda te plaatsen als mogelijke beheervorm. Gelijktijdig ontstaan door verkoop van gestapelde woningbouwcomplexen vele VvE's, waarbij ook de indi- viduele eigenaar-bewoner, samen met anderen, beheer moet voeren over het gemeenschappelijke. De klassieke vorm van eigenaar-bewoner krijgt allerlei tussenvormen. Ook in het opdrachtgeverschap vinden diverse verschuivingen plaats. Te denken valt aan Collectief Particulier Opdrachtgeverschap, dat sinds begin 2000 een extra financi?le stimulans van de overheid ontvangt. Eigenlijk is dit verschijnsel een ontwikkeling die aansluit bij de gedachte van de Stichting Architecten Research1 . RUIMTE VOOR INDIVIDUELE KEUZEN De aandacht in de woningbouw verschuift medio jaren tachtig van huur naar koop. De koopwoning wordt steeds meer gepropageerd als de ideale eigendomsvorm (fig. 2). Tijdens het beheer heb je dan zelf de maximale zeggenschap over je woning, voor zover de bank geen beper- kingen oplegt. De wijze waarop de woningen worden gebouwd, verschilt niet veel van die van de huursector. Beperkte bewonersopties behoren tot de mogelijkheden (keukenblok, tegels, stopcontacten). Echter komt de realisatie ervan vaak moeizaam tot stand en de opties zijn buitengewoon duur. De ontwikkelaar en de bouwer hebben geen verbondenheid met bewonerszeggenschap. En zolang de vraag groter is dan het aanbod, is er geen dwingend motief. Rond 2000 beginnen woonconsumenten steeds kritischer te worden en wordt een eerste start gemaakt met het vergroten van de keuzemoge- lijkheid. Weliswaar bescheiden, maar toch. De crisis van 2007 en de Figuur 1. Bewoners- zeggenschap in een tijdsbalk Figuur 2. Woningbezit in procenten naar eigendom. programma24 renda expert nr 3 2014 grote terugval van de nieuwbouw doen wonderen in het denken en doen van de aanbieders. Zij zorgen ervoor dat het proces om tot meer individuele keuzen te komen, wordt versneld. Een proces dat zich ruim vijftig jaar geleden heeft ingezet, begint einde- lijk betekenis te krijgen. Want de markt dwingt de aanbieders en de consensus erover krijgt een breed draagvlak in de maatschappij. De ruimte voor individuele keuzen wordt een item dat vorm krijgt voor de gehele woningbouw: koop- en huursector. EMANCIPATIE EN PARTICIPATIE Het poldermodel is in de afgelopen decennia steeds meer een onder- deel geworden van de aanpassing van de fysieke omgeving. De achter- grond en de vorm van de betrokkenheid van participanten hebben veel invullingen gekregen en worden aangeduid met uiteenlopende woorden. Het begon met inspraak dat zich richtte op het meepraten van betrok- kenen, om zo te worden gehoord. Geleidelijk gaan de woorden `eman- cipatie' en `participatie' de overhand krijgen. Emancipatie richt zich erop dat bewoners gezamenlijk weten op te komen voor hun eigen belangen en daar bij wijze van spreken trots op zijn. Bij participatie zijn deelne- men en samendoen belangrijke factoren. De laatste decennia zijn twee nieuwe begrippen de boventoon gaan voeren: draagvlak (consensus), waarbij de nadruk komt te liggen op goedkeuring van de plannen, en keuzevrijheid, waarbij het accent ligt op de individuele keuzen. Het zijn twee denkbeelden die in deze complexe maatschappij ? waarin maatschappelijke acceptatie en individuele keuzevrijheid een grote rol spelen ? als sturingsmiddelen dienen om processen tot een goed einde te brengen. In al deze gevallen gaat het op een of andere manier voor alle betrok- kenen om zeggenschap. En zeggenschap houdt verband met invloed en macht. Dit geldt ook voor de bestaande woningvoorraad. Ook daar is het voortdurend zoeken naar de balans tussen het verkrijgen van draag- vlak en de kansen die de individuele bewoner krijgt om zijn eigen kleur aan de aanpassing te geven. GEBRUIK CENTRAAL STELLEN Het zal duidelijk zijn dat per situatie bewonerszeggenschap haar speci- fieke invulling krijgt. Maar los van de discussie over zeggenschap, begint elk proces van kwaliteitsaanpassing met het centraal stellen van het gebruik. Het aanbod moet er uiteindelijk op zijn gericht dat gebruik comfortabel wordt, met oog voor beeld en ruimte en tegen een goede kosten-kwaliteitverhouding. Gebeurt dit niet dan is er sprake van de kleren van de keizer. Er moet dus iets te kiezen zijn en er moet ergens iets over te zeggen zijn. ARROGANTIE HEERST BIJ INSTANTIES Zeven jaar, zo lang mag Lillian Loots zich nu inwoon- ster noemen van Philipsdorp in Eindhoven. Deze ruim honderd jaar oude wijk nabij het stadscentrum wordt de komende jaren geheel gerenoveerd door woningcorporatie Woonbedrijf. Toen deze laatste op zoek was naar bewoners die mee wilden denken over de toekomst van de wijk, heeft Loots zich aangemeld. "Ik ben heel nieuwsgierig naar het ontstaan en de geschiedenis van de wijk. De archi- tectuur, de indelingen van de woningen, maar ook visie en gedachten van toenmalige bouwers en bewoners interesseren me." Het heeft voor haar betekenis om mee te kunnen praten en denken over de wijk. "Ik woon hier echt uniek. Het is een centrale wijk die ook nog eens een cultuurhistorische waarde heeft. Daarom vind ik het leuk om mee te denken over de toekomst op wijkniveau, maar ook over de openbare ruimte en de renovatie van deze monumentale woningen." Woongenot is volgens Loots voor iedereen een belangrijke basisbehoefte. Reden voor haar om invloed te willen hebben op haar woonomgeving. "Het is de plek waar je veel bent, waar je jezelf kunt zijn en waar je graag over praat als `mijn thuis'. Daarom is het belangrijk." Het serieus nemen van bewoners en hen laten meedenken in de ontwikke- ling van hun thuis, zou dan ook een voorwaarde moeten zijn, vindt ze. "Wij hebben met de werk- groep `Tweede fase Philipsdorp' concreet invloed kunnen uitoefenen op de renovatieplannen. Een aantal ontwerpen voor de indeling is door bewoners bedacht, door de architect uitgetekend en door de aannemer uitgevoerd. Daar hebben we veel voor moeten vergaderen, maar het leverde wat op." Hoewel de bewoners er in Philipsdorp zijn uitgeko- men met corporatie, aannemer en architect, blijft communicatie volgens Loots een punt van aandacht. "Vaak heerst er toch arrogantie bij de instanties, alsof ze het beter weten. Misschien is dat ook wel zo. Maar je kunt plannen naar bewoners uit allerlei lagen van de samenleving soms ook op een andere manier presenteren." Ze sluit af met de conclusie dat er bij iedere renovatie een belang is voor alle deelnemende partijen. "Of een kastje nou daar hangt of dat het ventilatierooster op die plek komt; alles kan aanleiding zijn voor discussie. Zorg er daarom als woningcorporatie voor dat je trans- parant bent naar bewoners, over waar ze wel of geen inspraak in hebben. Neem hen serieus en leer met de verschillende mensen communiceren. Soci- ale huurwoningen moeten het begrip sociaal niet verliezen!" programma renda expert nr 3 2014 25 CORPORATIES MISSEN BEVLOGENHEID Al sinds begin jaren tachtig woont Kees Vissers in het zelfbe- heercomplex op het Wilhelmina Gasthuis-terrein (WG-terrein) in Amsterdam. Hij is lid van het dagelijks bestuur en penning- meester van Woon- en Werkvereniging WG-terrein. "Het ziekenhuis was begin jaren tachtig net vertrokken van het WG-terrein. De gemeente stelde twee oude ziekenhuispavil- joens tijdelijk ter beschikking aan een groep bewoners en bedrijven die hier in zelfbeheer aan de slag wilden gaan. Samen hebben we de gebouwen provisorisch opgeknapt en na vijf jaar kregen we toestemming om het project definitief te maken. We hebben toen woningbouwvereniging Het Oosten gevraagd om dat samen met ons te doen. Ze heeft de gebouwen in nauwe samenwerking met ons laten verbouwen en verhuurt deze nu aan onze vereniging. De corporatie blijft verant- woordelijk voor het onderhoud, maar wij verzor- gen het beheer en de verhuurzaken." De bewonersbetrokkenheid in het zelfbeheer- complex aan het Amsterdamse Ketelhuisplein is groot, beschrijft Vissers. Anders dan bij normale complexen, zijn bewoners een gelijkwaardige partner voor de woningcorporatie. "Bij zelfbeheer dragen bewoners over het algemeen meer verantwoordelijkheid dan bewoners in reguliere complexen. Natuurlijk zou het goed zijn als er meer ruimte komt voor zelfbeheerprojecten. Dat is goed voor een buurt, goed voor een gebouweigenaar en het geeft een plek aan mensen die meer willen dan alleen wonen." Zeggenschap is voor Vissers erg belangrijk, omdat zowel wonen als de woonomgeving zeer bepalend zijn in zijn leven. Om die reden vindt hij het van belang dat bewoners daar zelf invloed op kunnen uitoefenen. "De verhuurder en de huurders hebben deels dezelfde belangen, maar zeker niet altijd. Zeg- genschap leidt meestal tot een grotere individuele betrokken- heid en de bereidheid om verantwoordelijkheid te nemen. Daar kunnen verhuurders ook profijt van hebben. Bovendien leidt het vaak tot grotere participatie in de buurt. En dat is in deze tijd van langs elkaar heen leven, een grote verworvenheid." Wel merkt Vissers dat de houding ten opzichte van zelfbe- heerprojecten sinds de jaren tachtig is veranderd. "We hadden veel politieke steun, waren goed georganiseerd en de direc- teur van de woningbouwvereniging stond zeer positief tegen- over dit soort projecten. Nu merken we in onze contacten met de vereniging dat zij niet goed weet wat ze met ons aan moet. Het is dat we in het verleden goede afspraken hebben gemaakt waar we op kunnen terugvallen. Het zou mooi zijn als die bevlogenheid van verhuurders meer terugkomt." Tot slot hecht Vissers betekenis aan inspraak. Hij merkt echter dat ook dit bij corporaties vaak als een verplicht nummer wordt gezien. "Het is verbazend hoeveel mensen vinden dat inspraak overbodig of lastig is. Inspraak, participatie en bewo- nerszeggenschap zijn bij uitstek middelen om te werken aan leefbare complexen en buurten. Dat wordt nog te weinig onderkend." Bewonerswandeling van het Laurentiusplein in Voerendaal