renda special 2011/1 interview vincent van rossem28 "Maatschappelijke hysterie over pseudo-woningnood" renda special 2011/1interview vincent van rossem 29 interview "Wat weten we nu helemaal van de jaren zestig? Ja, we denken er veel van te weten, dat het nog in ons geheugen zit. Totale onzin! Het is te kort geleden, er is nog geen fatsoenlijk onderzoek naar verricht. Pas nu verschijnen de eerste goede boeken en scripties over de jaren vijftig. En gebrek aan kennis over de jaren zestig geldt ook voor de typische jaren- zestigwijken. Daar weten we in feite ook geen bal van. En al helemaal niet, omdat er uit die tijd ontzettend veel wordt gesloopt." Daar zit je dan als schrijver aan de keukentafel bij Vincent van Rossem, op zoek naar het alomvattende inleidende verhaal over Wonen in de Sixties, het thema van de eerste renda special. Wat waren de opvattingen over de maatschappij in die tijd en hoe hebben die bijgedragen aan de opzet en fysieke invulling van de wijken? In hoeverre liepen deze idee?n parallel met de werkelijkheid van de jaren zestig, op sociaal, economisch en cultureel gebied? En voordat de hoogleraar Monumenten en steden- bouwkundige vraagstukken aan de Universiteit van Amsterdam en archi- tectuurhistoricus bij het Bureau Monumenten & Archeologie in Amster- dam zijn eerste sjekkie heeft opgerookt, ben je in feite al uitgepraat. Conclusie: er is nog te weinig bekend over die periode. Of toch niet... Woningnood Van Rossem kijkt vanuit zijn bovenwoning in de Amsterdamse Jordaan naar buiten. Hij denkt na en duikt in eigen geheugen als hij terugdenkt aan zijn jaren zestig. "Ik ben opgegroeid in Wageningen. Daar was echt niets te doen. Ja, wat industrie hier en daar. En elk dorp en stad had zijn eigen achterbuurt." De industrie is nu helemaal weg, alleen de universi- teit zit er nog. Wat herinnert aan de jaren zestig zijn de doorzonwonin- gen, aldus Van Rossem. "In Wageningen is nu het paradijs aangebro- ken, iedereen die er nu woont behoort tot de middenklasse. De achter- buurten zijn nagenoeg verdwenen door het fenomeen integratie. Let wel, ik zeg niet dat de onderkant van de maatschappij weg is, die zul je altijd houden." De wijken in Wageningen kenden in die tijd een typische opbouw uit de naoorlogse jaren; elk buurtje had wel een bakker, een groenteboer en een slager. "En op elke hoek zat een melkboer. Je had ook wel een kledingzaak, maar daar kon je alleen terecht voor een terlenkabroek met omslag. Voor jeans ging ik op de fiets naar Arnhem. Er bestond nog geen behoefte aan schaalvergroting bij de middenstand', schetst hij. Het was ook de tijd van woningnood, van de grootste bouwproductie in de historie. "Pieter Bogaers was minister van Volkshuisvesting in het tekst wilbert leistra foto's karin stroo in de jaren zestig heerste in nederland de opvatting dat iedereen in een sociale woning moest wonen. door deze semi-communistische kijk op stedelijke ontwikke- ling is een scheef aanbod ontstaan, gekenmerkt door het beeld van een eenheids- worst. En dat allemaal door de hysterie over een pseudo- woningnood. Een gesprek met Vincent van Rossem. vincent van rossem renda special 2011/1 interview vincent van rossem30 De oorzaak voor de enorme toename van de bouwproductie in de jaren zestig, namelijk de grote woningnood die door Bogaers als verklaring werd gegeven, bestrijdt Van Rossem. "Het was een tijd van maatschap- pelijke hysterie. Woningnood was opeens het grootste nationale probleem dat acuut moest worden bestreden. Maar iedereen had gewoon een dak boven zijn hoofd, hoor. Neem dat maar van mij aan. Het ging er meer om dat er een grote behoefte bestond aan betere woningen. Het gevolg was dat er ontzettend veel gebouwd werd waar in feite geen markt voor was", stelt hij. Toch kan hij ergens wel begrip opbrengen voor Bogaers, zegt hij. "De bouwsector is natuurlijk erg belangrijk om de economie op een groter plan te brengen. Die stijgende bouwproductie diende dus ook een ander belang. Ach, misschien had ik het net zo gedaan." EEnhEidsWoRst Het gevolg van de enorme bouwproductie van de jaren zestig, meer dan een miljoen woningen, heeft volgens Van Rossem gezorgd voor een eenheidsworst aan wijken. "Het is de tijd van de galerijflats in de stedelijke gebieden en de doorzonwoningen in de buitengebieden, grof gesteld. Met vrijwel identieke stempels, over het hele land verspreid. Dat is nu eenmaal het grote probleem van massaproductie." Toch ziet hij positieve uitzonderingen. "Een echt juweeltje vind ik hoe de stedenbouwkundige Niek de Boer Emmen heeft aangepakt. Dat is een goed voorbeeld van hoe een stad zich moet ontwikkelen. De Boer gold in die tijd als erg vooruitstrevend. Veel was echter ook afgekeken van de stedenbouwkundige ontwikkeling in Zweden. Dat was in de jaren zestig het walhalla voor de woningbouw." Van Rossem is ook erg positief over de Bijlmermeer in Amsterdam. "De Bijlmer is qua opzet in feite een prachtige wijk. Oud-premier Den Uyl heeft als wethouder nog die nieuwe wijk `gebouwd'. De bedoeling was dat de goed verdienende ambtenaren naar het buitengebied zouden trekken. Daar lag de ruimte en de plattegronden van de wonin- gen waren ook behoorlijk fors. Woonoppervlakten van 100 tot 120 m2 zijn behoorlijk groot voor Amsterdam." Er schiet hem een anekdote te binnen over zijn eerste kennismaking met de Bijlmer. "Ik had mijn motor kabinet-Cals. Hij bracht de Tweede Nota Ruimtelijke Ordening uit, waarin de groeikernen centraal stonden. `Niet lullen, maar beton stor- ten' was zijn motto. De bouwproductie werd opgestuwd naar zo'n honderdduizend per jaar. Je kunt echter huizen bouwen tot je een ons weegt, maar daar los je de sociale problemen van een samenleving niet mee op", stelt Van Rossem. ExtREEm links Minister Bogaers was lid van de voorloper van het CDA, de Katholieke Volkspartij (KVP), net als premier Cals. Toch bestempelt Van Rossem het beleid op het gebied van woninghuisvesting als extreem links. "De maatschappelijke opvattingen op het gebied van stedelijke ontwikkeling waren bijna communistisch te noemen. Iedereen moest een sociale woning hebben. Er zijn echt periodes geweest dat in Amsterdam uitslui- tend sociale woningen werden gebouwd. Dan heb je het pas echt over scheefwonen. Nu zijn we in Amsterdam de woningmarkt beetje bij beetje aan het kapitaliseren, maar de onrendabele top staat nog steeds in de straten geparkeerd. In feite subsidi?ren we met ons woonbeleid de Duitse en Japanse auto-industrie." 'Of de stelselmatige herhaling van een ontwerp eenheid leidde tot monotonie dan wel tot een interessant ritme was afhankelijk van de vaardig heid en de inzet van ontwerpers. De gezamenlijke ontwerpeenheden konden mede de eigen karak teristiek van de woonwijk uitmaken. Het bleek wel een vereiste dat ze met een gevarieerde inrichting (beplanting, bestrating, straatmeubi lair, speelwerktuigen) voldoende afwisseling vertoonden om de bewoners een eigen woonom geving te verzekeren.' Uit Woonwijken Nederlandse Stedenbouw 1945 ? 1985, Niek de Boer en Donald Lambert, 1987 renda special 2011/1interview vincent van rossem 31 nog en ging mijn dochter bij een vriendinnetje ophalen. Die mensen woonden net boven de boomkruinen en het eerste wat mij opviel was de hoeveelheid groen en al die bomen. Nadat de moeder van het vrien- dinnetje de deur had geopend, begon ze zich direct te verontschuldigen dat ze in de Bijlmer woonde. Ik snapte niet waar dat mens het over had, ik was stinkend jaloers. Het was bloedheet in de stad en ik had te kampen met al die maffe Jordanezen die de hele middag aan het bier zaten en nog luidruchtiger werden dan anders. En daar in de Bijlmer ademde ik ruimte in, kon ik genieten van het groen." spijt De potentieel prima wijk verwerd tot een sociaal totaal ontspoorde wijk, stelt Van Rossem. "Het oorspronkelijke idee werkte niet. De aantrek- kingskracht van de nieuwe buurt was te gering met leegstand als gevolg. De algehele opvatting in Amsterdam was dat de huren toch wat aan de hoge kant lagen. De invasie van Surinamers en Antillianen bracht uitkomst. Met veel huursubsidie konden deze immigranten neer- strijken in de Bijlmer. Hierdoor werd de buurt qua bewonersdifferentiatie erg eentonig. In het algemeen vind ik dat het subsidiesysteem behoor- lijk uit de klauwen is gelopen. Het beleid van staatssecretaris Heerma van Volkshuisvesting in begin jaren negentig had doorgevoerd moeten worden. Corporaties hadden het grootste deel van hun bezit moeten verkopen en alleen een portefeuille overhouden voor die mensen die het echt nodig hebben. Er had direct een inkomensplafond ingevoerd moeten worden. Verdien je te veel, prima, je krijgt drie maanden de tijd om een andere woning te zoeken." Van Rossem ziet niet alleen positieve kanten aan het vele groen in de Bijlmer. "De oorspronkelijke opzet van de Bijlmer had behoorlijk veel openbare ruimte, die ook onderhouden moest worden. Dat onderhoud schoot er door bezuinigingsronden van de gemeente op den duur bij in. Het is ook een dure hobby, maar achterstallig onderhoud had wel verloe- dering van de buurt tot gevolg. Maar dat is niet alleen symptomatisch voor de Bijlmer. In Amsterdam zijn meer wijken die qua opzet goed waren, maar door eentonige bezetting en verloedering hard achteruit zijn gegaan. Bijvoorbeeld Osdorp. Daar wordt ook van gezegd dat je de erfenis van de jaren zestig beter kunt slopen en opnieuw opbouwen. Daar zijn we toch rijk genoeg voor, niet waar? We zitten opgezadeld met 'De auto had de stedenbouw in zijn greep gekre gen. Termen als afrondingsstralen, in en uitvoegstroken, uitzichtshoeken, radialen, tangenten, parkeernormen echoden door de raadzalen van Nederland. Parkeerstroken bij laagbouw, parkeerhoven bij etagebouw, parkeer vlaktes bij wijkcentra. De woonstraat verloor nu helemaal zijn sociale functie als ontmoetings ruimte, rijdende en geparkeerde auto's bepaal den de sfeer. De stedenbouwkundige straten plannen werden autostratenplannen.' Uit Woonwijken Nederlandse Stedenbouw 1945 ? 1985, Niek de Boer en Donald Lambert, 1987 'Met stelsels van doodlopende buurt en woon straten kon men betrekkelijk grote voetgangers en fietserszones realiseren. Met keerpunten eindigden dan de woonstraten zodanig dat zones vrijbleven van gemotoriseerd verkeer waardoor deze bij uitstek geschikt werden voor de bouw van lagere en kleuterscholen, en de aanleg van sport en speelvelden, voet en fietspaden. Deze oplossing met groene zones werd gekozen in Angelslo, Emmen (1960, ir. N.A. de Boer m.m.v. A.J.M. de Jong).' Uit Woonwijken Nederlandse Stedenbouw 1945 ? 1985, Niek de Boer en Donald Lambert, 1987 renda special 2011/1 interview vincent van rossem32 de sociale problemen van die wijken, maar de wijken zelf zijn nooit een probleem geweest. Alhoewel de Nederlandse architect Aldo van Eyck begin jaren zestig in het blad Forum over de plannen voor de Bijlmer schreef: `daar krijgen jullie spijt van'. Hij heeft dus wel gelijk gekregen." opkalEfatEREn Veel van de typische jarenzestigwijken zijn in het bezit van corporaties. Van Rossem heeft het niet zo op het span van stedenbouwkundigen, architecten en corporaties. Volgens hem spannen die zich tot het uiter- ste in om wijken te slopen en nieuw te bouwen. Een doorn in het oog voor de kunsthistoricus Van Rossem. "Er is veel schade aangericht onder het mom van stadsvernieuwing. Zeker hier in Amsterdam. Het erge is nog dat het niet eens enige aantoonbare verbetering voor het stedelijk bouwwerk heeft opgeleverd. Ik heb ooit beweerd dat de oorlogsschade weliswaar groot was, maar dat de Woningwet van 1901 meer schade aan de oude stad heeft toegebracht dan welke ramp ook. Ik werd ervoor op non-actief gezet, maar ik sta er nog steeds achter. Corporaties vernielen de stad met sloop en nieuwbouw." De hoogleraar aan de UvA gaat er eens goed voor zitten als hem naar een juiste aanpak wordt gevraagd. Nadat hij de vlam in een nieuw sjek- kie jaagt, vervolgt hij zijn betoog. "Er wordt misschien wel onterecht 'In de Bijlmermeer vinden we de uitgangspunten terug van een grootse conceptie van het moderne bouwen: de Stralende Stad van Le Corbusier uit 1930, uitgewerkt onder meer in het prijsvraag ontwerp voor de linker Scheldeoever in Antwer pen van 1932. Le Corbusier presenteerde hoge meanderende `superblocks' in grote parkgebie den met sportaccommodatie en recreatiemoge lijkheden vrij van autoverkeer. De autowegen bevonden zich vijf meter boven het maaiveld op kolommen. Ook de flats waren op kolommen gebouwd, zodat het voetgangersdomein zich onbelemmerd over een groot gebied uitstrekte. De Amsterdammers namen deze gedachten dertig jaar later over onder wel heel andere maatschappelijke omstandigheden.' Uit Woonwijken Nederlandse Stedenbouw 1945 ? 1985, Niek de Boer en Donald Lambert, 1987 renda special 2011/1interview vincent van rossem 33 vanuit gegaan dat woningen erg lang meegaan. Zeker de huizen uit de massaproductie van de jaren zestig zijn nu voor een deel versleten. Die moet je goed opkalefateren. Het is tijd voor een grootscheepse renova- tie-ingreep. En dan bedoel ik niet het plaatsen van een zuinig keteltje en het vervangen van enkel door dubbel glas. Dan heb je het ook over het goed na-isoleren van de woningen en het verrichten van heel wat achterstallig onderhoud." Van Rossem benadrukt dat de renovatieslag de woningen betreft. Volgens hem zijn de wijken vaak nog ok?. Als voorbeeld noemt hij Het Breed in Amsterdam van de architect Frans van Gool. "Dat is nog steeds een mooi ontwerp. 1300 Woningen, geloof ik. Het diende als een soort proefmodel voor de Bijlmer. De maat voldoet prima aan het beeld van de hedendaagse wijk. Mensen wonen er nog steeds erg tevreden. Je zou eventueel iets aan de openbare inrichting kunnen doen. Daar wordt sowieso in Nederland idioot veel geld aan uitgegeven." financi?lE cRisis Van Rossem merkt dat de financi?le crisis de nodige veranderingen heeft opgeleverd in het denken over vastgoed en bouwen. "Er is meer aandacht gekomen voor kwaliteit, er worden creatievere oplossingen bedacht. De tijd van alleen maar produceren is voorbij. Misschien moet de crisis ? die ik overigens best wel vond meevallen ? nog een tijdje voortduren. Als we nu eens voor een periode van zeg maar dertig tot veertig jaar substantieel minder te besteden zouden hebben, dan moeten we ons pas echt behelpen. Benieuwd wat voor nieuwe inzich- ten en oplossingen dat zou opleveren...", besluit hij terwijl hij zijn laat- ste sjekkie van het gesprek uitdrukt. 'Een groots stedenbouwkundig gebaar (de Bijlmermeer, red.) vraagt een royale uitvoering. Daar is het niet van gekomen. De kwaliteit is in schrielheid ten onder gegaan. Het was ook wel een kostbaar plan met zijn autowegen en viaducten, met de beschutte brede voetgangersstraten in en tussen de flatgebouwen, de vele stijgpunten met liften en trappenhuizen. Daar kon op bezuinigd worden. Dat gebeurde dan ook: met dramatische gevolgen.' Uit Woonwijken Nederlandse Stedenbouw 1945 ? 1985, Niek de Boer en Donald Lambert, 1987 paREls uit dE sixtiEs In zijn dagelijkse werk als architectuurhistoricus bij het Bureau Monu- menten & Archeologie in Amsterdam heeft Van Rossem te maken met het verheffen van gebouwen in de monumentstatus. Nu is dat nog niet van toepassing op bouwwerken uit de jaren zestig, maar hij benoemt toch twee voorbeelden uit zijn werkgebied die er volgens hem qua architectuur uitspringen. Zijn parels van Amsterdam zijn: het Plan Van Gool van de gelijknamige architect en het nieuwe Burgerweeshuis van Aldo van Eyck. 1300 woningen in amsterdam noord Kan sociale woningbouw ook mooi zijn? Ja, dat kan. In Amsterdam Noord staat een groot woningbouwproject uit de jaren zestig dat genoemd is naar de ontwerper: het Plan Van Gool. Het was een soort proefproject voor de latere Bijlmermeer, waar echter alle architectoni- sche verfijning is wegbezuinigd die het Plan Van Gool zo uniek maakt. Frans van Gool tekende voor dit project een galerijflat met twee schit- terende gevels die in een haakpatroon een aantal malen herhaald werd op een ruim maar tamelijk neutraal stedenbouwkundig veld. Er zijn overeenkomsten met het befaamde Park Hill Estate uit 1962 in Sheffield, maar juist een vergelijking leert wat het verschil is tussen huurkazernes en bouwkunst. De galerijen hangen niet op lompe betonnen consoles aan de gevel, maar liggen binnen het gevelvlak. Hetzelfde geldt voor de woonbalkons aan de andere zijde die alleen door hun licht gekromde borstwering zichtbaar zijn in het gevelvlak. De finishing touch is een uitwendige kolomstructuur die de glazen gevels ritmeert. Alleen de blinde kopgevels zijn uitgevoerd in fris rood metselwerk. Het zijn allemaal tamelijk simpele middelen die al decen- nialang bekend waren in de moderne architectuur. Van Gool heeft gedemonstreerd dat het mogelijk was om daarmee ook buitengewoon elegante een bewoonbare sociale woningbouw te realiseren. Maar het is helaas bij dit ene voorbeeld gebleven. het nieuwe Burgerweeshuis Het Burgerweeshuis, dat eeuwenlang was gevestigd in het Sint Lucia- klooster aan de Nieuwezijds Voorburgwal (nu het Amsterdam Museum) verhuisde eind jaren vijftig naar een nieuw gebouw aan de Amstelveenseweg. Niemand wist toen dat dit gebouw, ontworpen door Aldo van Eyck, wereldberoemd zou worden. Van Eyck had al een zekere faam als praatjesmaker bij de Internationale Congressen voor het Nieuwe Bouwen (CIAM), maar hij moest zich als architect nog bewijzen. En toen stond daar ineens dat wonderlijke gebouw met die vreemde plattegrond, een tehuis voor kinderen dat ook echt voor kinderen was ontworpen. De architectuur van het weeshuis, met zijn prefab betonelementen en metselwerk van grote gebakken klinkers, doet denken aan het Engelse Brutalisme uit die tijd, maar het is toch vooral een eigenzinnig gebouw. Modern maar niet modernistisch, in zekere zin zelfs klassiek door de strenge regelmaat van de platte- grond, en vooral humaan. Van Eyck koesterde een diepe afkeer jegens de `harteloze' massawoningbouw die rond 1960 toonaange- vend werd in Nederland. Het weeshuis staat nu in de geschiedenis- boeken en veel massawoningbouw wordt alweer afgebroken, het is echter de vraag of Van Eyck erg blij zou zijn met de kille perfectie van de hedendaagse architectuur. Echte bouwkunst getuigde in zijn ogen van een oprecht streven naar een woonomgeving die niet alleen goed functioneert, maar ook po?tisch is.