Warmtenetten zijn er in vele soorten en maten. Er zijn grootschalige warmtenetten, waarbij er een limiet is, namelijk wanneer er teveel verlies optreedt door transport van warmte. En er zijn kleinschalige warmtenetten. Je hebt ze in de versies laag-midden en hoog-temperatuur, met verschillende eisen aan isolatie van het huis, en de bron van de warmte verschilt. Dan is er nog de organisatie van het geheel, daar is nog de meeste discussie over de laatste tijd: laten we de markt haar werk doen? Moeten we het warmtenet door de gemeentelijke overheid laten regelen of gaan we naar een coöperatief warmtenet toe? Hoeveel inspraak is er geregeld, of gaan we het echt samen doen?

Onlangs verscheen nog een studie van Berenschot (mei 2024) naar de stad Den Haag waaruit bleek dat warmtenetten kosteneffectiever en gunstiger voor de netcongestie en netwerkbelasting zijn dan de situatie waarin we allemaal een individuele all-electric warmtepomp installeren. Op vele plaatsen zijn er dus interessante discussies aan de gang en we leren steeds meer van onze warmtevoorziening, de techniek en de organisatie. Dat wat vele decennia vanzelfsprekend was of niet veel publieke aandacht behoefde, staat plots in de schijnwerpers. Ook dit hoort bij een ware energietransitie.  

Echter, het maakt de besluitvorming niet makkelijker, en het adagio betrek de burger! ook niet. Het is soms pittig ingewikkeld of onzeker. En we willen allemaal bestaanszekerheid. Hoe gaan we hiermee om? Hoe organiseren we de warmtetransitie samen met burgers onder soms onzekere omstandigheden? Wat werkt?

In deze brievenreeks bespreken Mark Wiering, universitair hoofddocent en verbonden aan de leerstoelgroep Environmental Governance and Politics van de Radboud Universiteit Nijmegen, en Pierre Sophie, voorzitter van het Nijmeegse wijkplatform Aldenhof en lid van het burgersteunpunt energietransitie in Nijmegen, welke dilemma's zij ervaren en met welke gedachten zij spelen in hun dagelijkse werkzaamheden.

Hallo Pierre,

In Amsterdam is er discussie ontstaan over het warmtenet doordat de betaalbaarheid voor sociale huurders plotseling in het geding kwam. In het kort: Vattenfall zag de kosten omhooggaan van het warmtenet en de rendementen omlaag, dus hun bedrijfsmodel kwam, volgens berichten in de media, steeds meer onder druk te staan. Die extra kosten werden doorberekend aan de klant, zo gaat het in de markt. Maar de klant was beloofd dat kosten niet omhoog zouden gaan. De woningbouwverenigingen vonden de plotselinge wending van Vattenfall een vorm van contractbreuk. En op het punt van de organisatie: Vattenfall heeft grote investeringen in warmtenetten en moeite met de aangekondigde besluiten van demissionair minister Rob Jetten, die maximering van tarieven voorstelde en eisen aan het eigenaarschap van warmtenetten.  Oeps. De hele governance gaat dus veranderen.  

Deze en andere berichten over warmtenetten en gestegen kosten zetten de discussie op andere plekken natuurlijk onder druk. In Nijmegen is een grootschalig warmtenet in gebruik, onder meer voor de omliggende industrie en een waterzuiveringsinstallatie, en voor de nieuwbouwwijken aan de overkant van de Waal, in Nijmegen-Noord. Dit warmtenet, op basis van de regionale afvalenergiecentrale, zoekt uitbreiding. In Nijmegen was een initiatief ontstaan om de wijken in Dukenburg, aan de rand van stad, aan te koppelen. 70 % van de bewoners moest akkoord gaan. De periode van de draagvlakmeting was heel spannend! Uiteindelijk is het net gelukt om de grens te halen, ondanks groepen die mensen wilden aansporen om tegen te stemmen. Nu volgt nog de implementatiefase.  

Ook een kleinschalig initiatief tot een Buurt Energie Systeem (BES) in de wijk Hengstdal in Nijmegen kent nogal wat dynamiek in de besluitvorming. Hengstdal was aangewezen als een van de wijken die versneld van het gas af zou gaan als onderdeel van de proeftuin aardgasvrije wijken. Dit initiatief tot een BES werd omstreeks 2018-2019 opgezet door Alliander, de gemeente Nijmegen en woningbouwvereniging Woonwaarts, en al snel werd een buurtinitiatief van betrokken bewoners ingeschakeld, Duurzaam Hengstdal.

Na talloze bijeenkomsten, nieuwsbrieven, borrels, een quizmaker, diepte-interviews, een second-opinion-onderzoek en huis-aan-huisbezoeken wordt besloten om de draagvlakmeting aan te gaan. Alleen is dan de energiecrisis uitgebroken, na de Russische invasie in Oekraïne in februari 2022. De kosten van het project ten opzichte van de dan reguliere (op gas gebaseerde) kosten zijn niet meer goed in te schatten en er komt steeds meer vraag naar de voorwaarden en kosten voor de bewoners. Uiteindelijk wordt besloten om het initiatief uit te stellen want er was geen kans op 70% draagvlak in deze hectische periode.

Kortom, warmtenetten kunnen dus een goed alternatief zijn, vernieuwing brengen in de energietransitie, en coöperatief worden georganiseerd, maar toch, er zijn vele mitsen en maren, en 100% zekerheid over kosten is lastig te geven. 

Maar, Pierre, hoe moeten we dit soort initiatieven dan wél aanpakken? Wat zijn de mogelijkheden om een mooi buurtinitiatief op te zetten en draagvlak te creëren? Wat zijn de lessen geleerd en hoe gaan we verder met de warmtenetten, groot en klein?  

Groet, Mark

Hallo Mark,

Dank voor je brief en je vraag. Ik denk dat een van de betere manieren om een draagvlak te creëren is de zwaan-kleef-aanmethode. Een aantal actieve betrokken buurtbewoners gaat het gesprek aan met mensen uit hun directe omgeving om het verhaal te vertellen. In een-op-eengesprekken is de kans op inmenging of vervuiling van het gesprek veel kleiner dan in een grote bijeenkomst met deskundigen. Iedere buurtbewoner die je meekrijgt in dit verhaal vervolgt deze methode. Vertrouwen in elkaar is gemakkelijker te verwezenlijken dan vertrouwen in instanties. Zorg ervoor dat je onafhankelijkheid uitstraalt en sta open voor kritiek, angsten en onzekerheden. Vermijd de ja-maar-reflex en voorkom dat je gelijk oplossingen aandraagt. Die kunnen in een later stadium alsnog genoemd worden.

Ga vooral ook het gesprek aan met een eventuele tegenstroming zonder daarbij automatisch in de verdediging of aanval te schieten. Wantrouwen bouw je tenslotte sneller op dan vertrouwen. Daarnaast is het veel lastiger om dit wantrouwen weer weg te nemen. Het lijkt er op dit moment op dat een nieuw initiatief in Hengstal volgens deze methode behoorlijk kansrijk is. Het begon met een klein groepje welwillenden en langzaam wordt de vlek groter. Het is aanbevelingswaardig om dat proces te volgen. 

In het voorbeeld Dukenburg dat jij ook noemt, speelt mee dat de groep bewoners, die in eerste instantie de keuze moesten maken, huurders zijn van woningcorporaties. Dat maakt dat het kader waarbinnen ze besluiten kunnen nemen niet groot is en zich eigenlijk beperkt tot de ja-nee-vraag. De woningeigenaar, in dit geval de corporatie, bepaalt wat hij wil uitvoeren voor de komende decennia en de huurders mogen alleen instemmen of tegenstemmen. Zodra er een koppeling gemaakt wordt tussen (groot)onderhoud en een warmtenet wordt er een valse tegenstelling ingebracht. Huurders voelen zich dan gedwongen in te stemmen, omdat ze bang zijn dat het noodzakelijke onderhoud anders niet uitgevoerd wordt.

Het lijkt mij verstandiger om de twee vragen ‘onderhoud’ en ‘warmtenet’ los te koppelen. Tijdens het onderhoud kunnen maatregelen getroffen worden die voorsorteren op een eventuele gasloze toekomst zonder dat de huurder het gevoel krijgt nu al vast te zitten aan een warmtenet zonder invloed en onduidelijkheid over de beheersbaarheid van de kosten. 

Groet, Pierre