nr 6 2010 Amsterdam16 Niet veel eerder zal een renovatie een moeizamere aanloop hebben gekend als die van de Sibbelpanden aan de Amster- damse Hoogte Kadijk. Uit de nu geslui- erde gevels blijkt dat het decennialange gesteggel niet voor niets is geweest. Nog ruim een half jaar door renoveren en de vroeg 19e eeuwse dijkhuizen pronken weer in al hun schoonheid. amsterdam lange adem loont project 1 tekst sjoerd meuleman foto's rappange & partners architecten b.v. en gemeentearchief amsterdam Een weergave van een stukje Amsterdam uit 1832 dat de uitstraling van weleer heeft teruggekregen. nr 5 2010Amsterdam 17 Rob Vonk zal de renovatie van de panden om de hoek van het Water- looplein bijna als zijn levenswerk beschouwen. Bijna tien jaar heeft de senior projectleider van Woningstichting De Key moeten trekken aan een paard, dat meer dan eens ten dode leek opgeschreven. Maar Vonk heeft zich nooit laten ontmoedigen, en nu de renovatie zichtbaar vordert, kan hij trots zijn op zijn werk. Hij schat in dat over ruim een half jaar zijn taak erop zit. Terwijl hij met secure blik de uitgebikte voegen van het metselwerk inspecteert, blikt hij terug op het afgelopen decen- nium. "Wat werk betreft waren het tropenjaren. Sinds De Key besloot de panden vanaf de grond te willen aanpakken, zijn we op een hoop onbegrip gestuit. Vooral de huurdervereniging wist de boel lange tijd te dwarsbomen." Ironisch genoeg zijn het nu juist die oorspronkelijke bewoners, die volgens Vonk tevreden mogen zijn. Fijntjes wijst hij op de regeling dat zij zonder forse huurverhoging kunnen terugkeren. "32 Van de 40 huurders hebben inmiddels laten weten terug te willen naar hun volledig gerenoveerde woningen, voor gemiddeld nog geen 500 euro per maand. Dat is ongeveer 700 euro minder dan marktconform. Dan mag je ze ? en dan overdrijf ik toch niet ? toch wel spekkoper noemen?" erbArmelijK Het voortraject kende dus een lange reeks haken en ogen. Al vanaf het prille begin bleek de huurdervereniging fel gekant tegen de plannen, met als gevolg dat de operatie door ellenlange procedures keer op keer werd uitgesteld. In 2005 moest zelfs de rechter eraan te pas komen om na drie zittingen De Key alsnog in het gelijk te stellen. Vonk meent dat er eenvoudigweg geen andere mogelijkheid was dan een grondige aanpak. "Toen begin jaren 90 de panden de monumentenstatus verkre- gen ? en dus duidelijk werd dat ze behouden zouden blijven ?, waren ze nog eigendom van Woningbedrijf Amsterdam. In 2002 nam De Key ze over voor een symbolisch bedrag van 1 euro, omdat juist woningen als deze prima in onze sociale voorraad zouden passen. Maar de panden waren in zo'n slechte staat dat we echt niet anders konden dan ze vanaf de bodem aan te pakken." De nummers 112 tot en met 150 stonden er erbarmelijk bij. Het achterstallig onderhoud was enorm en bovendien wiebelden de woningen op de funderingen. Ook al mocht de slechte staat volgens Vonk als bekend worden verondersteld; funde- ringsonderzoek was nooit serieus uitgevoerd. Wel kenden de woningen begin jaren 80 een opknapbeurt, maar constructieve ingrepen bleven daarbij uit. Een gemiste kans, meent Vonk nu. "Alleen al vanuit historisch oogpunt verdienden de woningen een restauratieve opknapbeurt. De huizen zijn in 1832 gebouwd om arbeiders die op en rond de dijk werk- ten, betaalbaar te kunnen huisvesten. Dat was ongekend voor die tijd; sociale woningbouw bestond toen nog helemaal niet." Ook de sterke eenheid en seriematige opzet van de pandjes waren een unicum voor die periode. Amsterdam kende amper nog seriebouw. Wanneer bouwers wilden bouwen, gebeurde dat tamelijk lukraak zonder echte samenhang. Reden voor Monumentenzorg om de panden in 1992 alsnog op de monumentenlijst te zetten. Het was de huurdervereniging die hiervoor het initiatief had genomen, hoewel Vonk meent te mogen twijfelen aan hun monumentale motieven. "De bewoners hebben zich altijd verzet, tegen welke plannen ook", zegt hij. "Door de panden op de monumentenlijst te krijgen, was sloop ineens geen optie meer." mAAtfoUtje Zoals gezegd moest de renovatie van onderaf beginnen. Letterlijk, want ook de bodem bleek sterk vervuild. De Noord-Hollandse aanne- mer Konst & Van Polen begon daarom eerst met het inpandig afgraven van circa een halve meter grond. Vervolgens kwam de fundering aan de beurt. Want hoewel de panden ooit beschikten over een statig voorkomen, bleek er destijds niet altijd even kundig gebouwd. Archi- tect Kees Doornenbal van het ontwerpend Architectenbureau Rappange & Partners spreekt van `een Amsterdamse fundering op een Rotterdamse palenrij'. "Er moet ergens een maatfoutje zijn opge- treden, want tot onze verbazing bevonden de opgaande bouwmuren zich niet in het midden van de kespen, maar steunden ze op slechts ??n paal (Rotterdamse fundering). Als gevolg daarvan lagen de kespen onder een helling, waardoor de bouwmuur steeds verder afschoof." Doornenbal stuitte op meer eigenaardigheden. De trappen bijvoorbeeld, die als toegang dienden tot de linker- en rechter boven- woningen, bleken zich precies boven de bouwmuren te bevinden. Met veel kunst en vliegwerk was de aannemer er destijds in geslaagd de sparingen op te vangen. De architect ziet overeenkomsten met de Wevershuizen, die ? toevallig of niet ? nog niet zo lang geleden verzak- ten na werkzaamheden aan de Noord-Zuidlijn. "Je kunt aan meer De bewoners hebben ervoor gezorgd dat de huizen op de monumentenlijst werden geplaatst en daardoor voor sloop behouden werden. nr 6 2010 Amsterdam18 dingen zien dat de Sibbelpanden voor weinig geld zijn opgetrokken. De enkele trap voor twee bovenwoningen is zo'n fraai voorbeeld van zuinigheid. Zo zouden we het nu dus niet meer doen." iNStortgevAAr Als fundering werd gekozen voor een 35 centimeter dikke betonnen constructievloer met voor- en doorkassingen. Uit zowel constructief als bouwfysisch oogpunt werd besloten de kassen door de bouwmuren te laten heenlopen. Op die manier kon de vloer verworden tot ??n onwrik- bare schijf. Onder de vloer bevinden zich nu 200 schroefinjectiepalen met een lengte van circa 20 meter, die reiken tot de tweede zandlaag. Ondanks dat stalen buispalen aanmerkelijk goedkoper hadden uitge- pakt, heeft over het heiwerk nooit discussie bestaan. Vonk: "Ik ben niet iemand die gelijk vreest dat een huis instort, maar hier hadden we dus gegronde redenen om aan de stabiliteit te twijfelen. Geen risico daarom, en schroefpalen erin." Dat hij niet overdrijft, bewijst de bijna 4 ton euro die voorafgaand aan de start moest worden gestoken in stut- en stempelwerk. Ook architect Doornenbal moet beamen in zijn loop- baan veiliger panden te zijn tegengekomen. Hij spreekt van destabilise- rende bewegingen in 5 verschillende richtingen. "De panden zakten verticaal, helden achterover, tordeerden van elkaar, bezaten geen enkele zijlingse stabiliteit meer, en schoven ten slotte ook nog van de dijk af. Dan moet je niet moeilijk doen over iets duurder heiwerk." wAterpAS Vanzelfsprekend bijna dient het werk strikt `monumentaal' te worden uitgevoerd. In de praktijk komt dit neer op het zoveel mogelijk handha- Amsterdam, nieuwe situatie begane grond Schaal 1:200 Amsterdam, nieuwe situatie verdieping Schaal 1:200 De bewoners hebben jarenlang geprotesteerd tegen de sloop van de panden, getuige ook het gedicht op de gevel. ven van bestaande elementen, en alleen daar vervangen waar het niet anders kan. Veel werk bleek het opkrikken van de bestaande balklagen, die ? met uitzondering van de woningscheidende eerste verdiepings- vloer ? geheel in het zicht blijven. Na eerst alle koppen secuur te hebben vrijgehakt, stempelde de aannemer ze met vloerhout en al weer waterpas, om vervolgens de balkkoppen weer aan te smeren. De bouwers opteerden voor uitvullen van bovenaf, maar die methode bleek hier geen optie. Volgens Vonk was de verzakking daarvoor te ernstig. Bovendien werden de vloeren zo in ??n keer vlak, zonder dat er aan hoogte verloren ging. Aan de onderzijde van de vloeren komen tussen de balken gipsplafonds, afgesmeerd door de stukadoor. Alleen onder de woningscheidende vloeren verdwijnen de balken uit het zicht vanwege geluidsoverdracht. Doornenbal zag het geluidswerend maken van de woningen als een van zijn belangrijkste inpandige taken. "We hebben veel aandacht besteed aan voorkomen van klosgeluid. Daarom krijgen alle vloeren zwevende dekvloeren van anhydriet, op een dubbele laag steenwol. Niets is immers hinderlijker dan constant het geklos van je bovenburen te moeten aanhoren", stelt de architect. Ook de woning- scheidende bouwmuren werden aangepakt. Een circa drie centimeter dikke stuclaag aan twee kanten maakt de muur massiever en dus minder gevoelig voor geluidsoverdracht. nr 5 2010Amsterdam 19 kunnen hebben voor zowel de strijkbalken als balkopleggingen in de kopgevel. Dat de woningen niettemin het energielabel B behalen, is te danken aan het hoogwaardige enkel glas in de kozijnen, een slim venti- latiesysteem, en de forse isolatie onder zowel de kap als de souterrain- vloer. Maar eigenlijk vindt Doornenbal ook dat iets meer kou `nu eenmaal hoort' bij het wonen in een oud huis. "Het is een keuze die mensen zelf kunnen maken. Of je kruipt in een betonnen nieuwbouw- doos waar alles is dichtgezet, of je kiest voor sfeervolle oudbouw, maar dan moet je iets minder warmte voor lief nemen." Hetzelfde geldt wat hem betreft voor de vloeren. "Ook daar kun je niet verwachten dat een monumentaal pand zich net zo geruisloos gedraagt als een nieuwbouw- woning." rigoUreUS Blijven over de gevels van de panden. Ze staan nu nog volop in de stei- gers, maar wie ooit plaatjes van vroeger zag, zal straks getroffen zijn door de eenvoudige schoonheid. Volgens Vonk gaat dat oorspronke- lijke beeld weer helemaal terugkomen. Alle voorgevels ondergingen een minutieuze naloopbeurt, waarbij er letterlijk geen steen werd overgesla- gen. Op dit moment is het metselwerk schoon, hersteld, en ontdaan van al het bestaande voegwerk. Ook aan de kozijnen levert de aanne- mer geen half werk. De oude verf is eraf, slechte stukken worden vervangen, en in de sponningen verschijnt nieuwe beglazing met roeden ertussen. Verder komen de voor Amsterdam zo karakteristieke hard- stenen trappetjes met sierleuningen weer terug. Ook de daken worden in oude glorie hersteld. Doornenbal kenmerkt de aanpak als `renoveren tot het gaatje'. "We doen meer van dit soort projecten, maar zo rigou- reus als hier komt zelden voor." Anders ging het met de achtergevels. Die waren zo slecht, dat ze in het geheel moesten worden vervangen. Vermeldenswaardig is de terugkomst van de `tuinkamers' daar, inclusief een reconstructie van de originele uitbouwen. Ook de nog te saneren tuinen zijn bijzonder; maar weinig Amsterdammers immers zullen beschikken over zulke riante buitenruimten. Nu het werk soepel vordert, ziet Vonk de oplevering met vertrouwen tegemoet. Nogmaals glijdt zijn oog langs het metselwerk, dat binnenkort voorzien zal worden van gloednieuwe snijvoegen. "Het liefst zie ik de stenen geolied, maar daarvoor moeten we nog met Monumentenzorg om tafel. Zo niet, dan is dat jammer maar geen ramp. Je kunt niet alles hebben natuurlijk." Projectgegevens naam en Plaats Sibbelpanden, Hoogte Kadijk 112-150 Aantal woningen en typen 40 wonin- gen (4x10 typen) Bouwjaar 1828 en 2010 eigenaar Woonstichting De Key/ De Principaal Architect Rappange & Partners Architecten Aannemer Aannemingsmaatschappij Konst en Van Polen Uitvoering 2009-2010 Projectfase in uitvoering MAAtregeLen In HooFDLIjnen I scHIL 1 Dak ge?soleerde dakplaten/ pannen oude holle blauw gesmoord 2 Dichte gevel gevelsteen restauratie voorzijde, nieuw metselwerk met kalkgebonden pleisterwerk en Keim op achter- gevel 3 gevelopeningen nieuw timmerwerk historische kozijnmaat en detaillering II WonIng Intern 4 Keuken nieuw, kleur en materiaalkeuze bewoners 5 Douche vloer terrazzo 6 toilet vloer terrazzo 7 Indelingswijziging (binnen casco) nieuwe indeling, deuren paneeldeuren 8 vergroting casco (uitbouw/ opbouw) historische uitbouwen achterzijde terug III InstALLAtIes 9 cv-/mv-units HR 107 en vraaggestuurde ventilatie Iv geMeenscHAPPeLIjKe rUIMten 10 trappenhal en/of galerij e.d. stenen trappen, bloktreden en historische details en smeedwerk/gietwerk hekken v WoonoMgevIng 11 erfafscheidingen/ buitenbergingen e.d. grote tuinen sanering grond met herplantplicht bomen Aanneemsom inclusief BtW totaal per woning 138.750,- iNdeliNg De tien aaneengesloten panden bestaan uit een linker- en een rechter- deel, en beschikken elk over vier woningen. In totaal behelst het plan dus de aanpak van veertig woningen. De centrale trap over de bouw- muur ontsluit de bovenwoningen, die bestaan uit de tweede verdieping met daarboven de kapverdieping. De benedenwoningen worden gevormd door de beletage met daaronder het souterrain. Daar bevindt zich ook de toegangsdeur. Omdat het gevelbeeld ongewijzigd blijft, dreigden de twee buitenste bestaande voordeuren loos te worden. Doornenbal kwam met een slimme oplossing door direct hierachter de meterkasten te situeren. De woningen worden niet bijzonder groot, maar zijn wel effici?nt ingedeeld. In de souterrains komen twee slaapka- mers, waarvan een ruime en een iets kleinere. Een binnentrap verzorgt de toegang tot de beletage. Hier bevindt zich het woongedeelte, met aan de straatkant de keuken. Net als de woningen beneden beschikken de bovenwoningen over twee lagen, verbonden door een inpandige trap. Ook in het slaapgedeelte, dat zich direct onder de kap bevindt, blijven constructieve elementen zichtbaar, zoals de ouderwets getim- merde schenkelspanten. lAbel b Opmerkelijk genoeg blijven de gevels van de woningen vrijwel onge?so- leerd. Dikke pakken isolatie schitteren door afwezigheid; slechts ??n plaatje multiplex met erachter een minuscuul spouwtje blijkt net voldoende om condens aan de binnenkant te vermijden. Doornenbal besloot het zo te doen, omdat inpandig isoleren funeste gevolgen zou De panden aan de Hoogte Kadijk zijn voorbeelden van de eerste arbeiderswoningen in Amsterdam.