De opgave in Nederland is groot! We gaan niet alleen 900.000 woningen nieuw bouwen maar tegelijkertijd ook 8.000.000 bestaande woningen verduurzamen. En dit allemaal voor het jaar 2050. En ondanks het gebrek aan bouwgrond, materialen, technische vakmensen en enthousiaste buurtbewoners gloort er hoop. Want voor het eerst sinds het Bruntland rapport uit 1987 is er een brede maatschappelijke beweging waar te nemen. In deze fase van de uitvoering van ons Klimaatakkoord moeten we ieder resultaat steunen dat bijdraagt aan die voortgang. Want alleen kleine stapjes kunnen een grote ambitie in gang zetten.

Op 10 oktober 2017 gaf ik mijn Openbare les als lector aan Hogeschool Rotterdam[1]. Via mijn lectoraat als onderdeel van een kenniscentrum dat zich richtte op een duurzame haven en stad ondersteun ik vele docenten bij praktijkgericht onderzoek. Naast lectoren op ‘Gebiedsontwikkeling’ en ‘BIM’ ligt mijn specifieke opgave op de opschaling van #Duurzame Renovatie. Want vanuit het kenniscentrum werd de noodzaak hiertoe al vroeg gezien. Nu, zoveel jaar later, is duurzame renovatie een prominent onderwerp in het bouwkunde curriculum. Maar de praktijk buiten op straat, waar onze studenten komen te werken, toont helaas een ander beeld. Want van een werkelijke duurzame opschaling is zeker geen sprake. Ondanks mijn hoop en de kleine stapjes voorwaarts blijft de meerderheid zich vasthouden aan bekende paden. In een markt waar schaarste op wonen, materiaal en vakmensen overheerst is die houding ook prima te verklaren.

Opschaling van duurzame renovatie vindt eveneens plaats binnen Europees onderzoek. Ook hier zijn er zeker stappen voorwaarts gemaakt, maar een werkelijke opschaling blijft uit, veelal door de ontdekking van nieuwe barrières. In een eerder artikel werd al uitgebreid over de behaalde vernieuwing in het Europese project Save the Homes geschreven (Renda #1 2022). Dit project richt zich op het opschalen van duurzame renovatie in de buurt middels een HUB. De HUB is hier een ‘hybride’ plek waar vraag en aanbod dichter bij elkaar worden gebracht. Een platform waar buurtbewoners actief worden ondersteund bij het realiseren van hun verduurzamingsplannen. Dankzij een vooraf uitgekiende klantreis waarmee ze gemakkelijk, betrouwbaar en betaalbaar passende renovatieoplossingen kunnen kiezen. Maar door gebrek aan beschikbare interesse en capaciteit van bouwers uit de buurt voor deze particuliere opdrachtgevers blijven het kleine stapjes voorwaarts.

We zien dat duurzame renovatie steeds meer aandacht krijgt. Mede ingegeven door de situatie in de wereld, waar energieprijzen stijgen en woonruimte moeilijk te krijgen is, wordt het investeren in je eigen woningen een logische stap. Dat is dan wellicht het zilveren randje aan deze negatieve situatie, het brengt in ieder geval het gesprek over verduurzaming op gang. Mensen die tot voorkort niets van verduurzamen moesten hebben, staan nu vooraan. De aandacht is er, maar de beschikking over een duurzaam en bewezen aanbod blijft uit. Dus ook hier blijft de beoogde stroomversnelling nog even uit.

De verduurzaming van de gebouwde omgeving is in gang gezet! Maar wat is dan de oorzaak van het uitblijven van de gewenste versnelling? Bij aanvang van mijn lectoraat begin ik mijn Openbare Les met de uitspraak dat het technisch niet moeilijk is om één woning hoogwaardig te verbeteren en te verduurzamen. Het gaat erom dit op grote schaal te herhalen. Daarom is het project Save the Homes juist een goed voorbeeld, met het oog op de gewenste opschaling. Dit project is gestart om twee bekende barrières voor opschaling op te lossen; het gebrek aan financiering voor bewoners zodat een renovatie betaald kan worden en het gebrek aan beschikbare arbeid om de geplande renovatie in een keer goed te realiseren. Het is dus niet één ding dat opgelost dient te worden. Maar vele, vaak complexe, uitdagingen tegelijkertijd.

In gesprek met mensen over opschalen van verduurzaming kom je al pratend van het ene probleem op het andere. Er wordt te weinig verduurzaamd, omdat bewoners niet weten wat ze moeten doen. Als een bewoner al wel weet wat hij/zij wil doen, is het zoeken naar een oplossing (product) die past bij die wens. Als de specifiek oplossing wel bekend is, dan kun je niet zomaar een partij vinden die het voor je uitvoert. Bij het zoeken naar een uitvoerder of aanbieder merk je dat producten (of materialen) schaars zijn, een lange levertijd hebben of een onzekere prijs hebben. Door de hoge prijzen maken opdrachtgevers bewuste keuzes in projecten die wel doorgaan en projecten die tijdelijk gestopt worden. Zeker als het projecten zijn waar stikstof een probleem kan vormen. En dan hebben we het nog niet gehad over de mogelijke langere doorlooptijd voor een vergunningaanvraag omdat ook bij gemeenten de werkdruk hoog is en er een werkachterstand is.

Bovenstaande is misschien een ingewikkeld opsomming, maar helaas laat dit wel de werkelijke complexiteit zien van de uitdaging voor opschaling. Ondanks vele pogingen is het de bouwsector nog steeds niet gelukt om één oplossing aan te wijzen voor alle problemen. Sterker nog, die is er waarschijnlijk ook niet. Maar dat wil niet zeggen dat we het niet moeten blijven proberen.
De oorzaak van het gebrek aan opschaling ligt volgens mij in het feit dat er een compleet netwerk aan barrières te benoemen is die ervoor zorgen dat we de (duurzaamheids)ambities in de bouwsector maar moeilijk van de grond kunnen krijgen. En het oplossen van één barrière lost het niet op. De volgende uitdaging dient zich dan al weer aan. Maar elke barrière die opgelost wordt brengt je wel een stapje dichterbij. Dus moeten we blij zijn met elke kleine stap die wordt gezet.

De bouwsector heeft altijd bestaan uit het realiseren van woningen waarbij na afloop de huissleutel wordt overgedragen aan het huishouden dat er minimaal 10 jaar gaat wonen. Een duidelijk begin met een duidelijk einde. En misschien heeft deze duidelijkheid er wel toe geleid dat bepaalde zaken zo sterk verweven met elkaar zijn dat de traagheid is ingebakken in ons systeem en in onze cultuur in de bouwsector. Want door de jaren heen is de bouw sterk gespecialiseerd en hebben we een enorme bouwketen geformeerd. Deze vele disciplines zien we dan ook vaak dagelijks naast ons staan in dezelfde file.

Maar het is niet alleen zichtbaar in de praktijk, we zien het ook in de opleidingen. Kijken we naar het MBO, dan is er geen specifieke renovatie opleiding tot all rounder. Je wordt timmerman, of loodgieter, of elektricien, tegelzetter of …. Daarbij leren we vooral hoe je je eigen taak goed moet uitvoeren, maar de stap naar integrale kwaliteit ontbreekt dan. De oplossing die dan al snel geroepen wordt is BIM. Hét toverwoord om kwaliteit te kunnen borgen. Voor nieuwe projecten klopt dat wellicht, maar bij renovatie zal eerst de huidige situatie in beeld gebracht moeten worden (as is) voordat het überhaupt toepast kan worden. Renovatie is wat mij betreft meer gebaat bij een renovatie regisseur, iemand die het overzicht houdt tussen alle deeloplossingen en de lijntjes tussen de activiteiten kan overzien. Maar die leiden we nog niet op.

De bouw is dus niet alleen een gefragmenteerde keten als het gaat over werkzaamheden. Ook de dilemma’s zijn gefragmenteerd. En daarmee dus ook de oplossingen! Voor een optimaal bouwproces werken we met ketensamenwerking. Zouden we dan voor het oplossen van problemen ook aan ketenoplossingen moeten werken?

Deze conclusie betekent vooral dat er dus niet één oplossing is. Het verklaart wellicht waarom we al lang bezig zijn om dit op te lossen, maar de opschaling nog niet bereikt hebben. Ieder keer als je een oplossing ontwikkeld hebt, loop je tegen het volgende obstakel aan. Vaak niet eens door je eigen toedoen, en laat staan dat je invloed hebt op de oplossing.

Neem bijvoorbeeld het organiseren van een plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten (de HUB-functie). Voor fabrikanten is dit een plek waar hun producten getoond worden en voor consumenten een plek waar zij hun keuzes kunnen maken en informatie kunnen inwinnen. Beiden zijn momenteel niet bezig met de opgave om die plek te vormen en kijken daarvoor bijvoorbeeld naar gemeenten of rijksoverheid. Maar deze overheid ziet een dergelijke plek als een opgave voor de markt om te organiseren. Het probleem van de opschaling in de bouw is daarmee vooral dat het eerst zichtbare probleem vaak niet direct    ‘jouw’ probleem is.

Natuurlijk gaan we met dit artikel niet de problemen voor het opschalen van #Duurzame Renovatie oplossen. Was het maar zo simpel. Maar gelukkig liggen er veel kansen voor de gebouwde omgeving. In tegenstelling tot de nieuwbouw begint onze klantreis in bestaande buurten en wijken bij de mensen thuis. Thuis bij mensen zoals jij en ik.

Op verschillende plekken in het land werken we dan ook actief samen met deze bewoners. Veelal vrijwilligers die hun vrije tijd inzetten voor het verbeteren van hun eigen buurt. Overdag onderzoeker op de universiteit van Wageningen, ’s avonds actie-buurtbewoner in gesprek over het opschalen van duurzame renovatie oplossingen. Binnen dezelfde buurt van dit voorbeeld werken een paar straten verder enkele vakmensen met elkaar aan de renovatie van enkele bouwblokken naar gasloos wonen.

Ook deze positieve en ambitieuze voorbeelden gaan ons probleem voor het opschalen van #Duurzame Renovatie niet oplossen. Maar ze werken wel stimulerend. Op de een of ander manier is de dynamiek anders. Het gaat met deze buurtbewoners vaker over oplossingen dan het herhalen van bekende problemen. En juist deze nieuwe energie kan ons helpen bij het draaien van het schip. Weg met lange bouwketens en welkom de netwerkorganisatie in en door de buurt. Waar bewoners en professionals samen met elkaar werken aan een gezamenlijk doel met meteen zichtbaar resultaat.

Dan toch de vraag is een netwerkoplossing schaalbaar? Het antwoord daarop is ja. Als voorbeeld enkele inspirerende resultaten uit de praktijk delen die schaalbaar zijn. Want zo is het ons (Red. BouwhulpGroep) gelukt om binnen 3 maanden 1.700 personen in een gemeente zelf hun renovatieplan te maken. Waarbij er een eerste groep enthousiaste bewoners is gevonden die bereid waren om te gaan investeren in hun woning. Combineer dat succes met een succesvolle renovatie van 26 daken die meer energie leveren dan ze hebben gekost, in een bewoonde situatie binnen 1 maand. Waarbij de dag voor de renovatie de materialen als pakket voor bouwblok klaar stonden, en de woning in een dag open en weer dicht gingen. En de ploeg van 5 vakmensen die dagelijks met koekjes en koffie door de buurtbewoners werden ontvangen. Nu nog als losse onderdelen van een project. Als we dergelijke renovatiestromen kunnen combineren met onze spijtvrije menukaart waarbij op voorhand akkoord is opgehaald voor financiering en vergunningen inclusief duurzaamheidscheck, zoals dit inmiddels al enkele keren met verschillende woningcorporaties is gerealiseerd, dan kunnen meerdere dilemma’s opgelost worden. Als we deze voorbeelden met ondersteuning en medewerking vanuit een energiek netwerk dagelijks mogen herhalen, dan geloof ik erin dat het opschalen van duurzame renovatie binnen Europa met Nederland als koploper een succes gaat worden.