De verduurzamingsopgave ligt overal om ons heen. De stad is ons speelveld en de mensen die er wonen, daar moeten we het mee gaan doen! Kijk maar eens even op van deze tekst en kijk dan naar buiten. Daar moet het gebeuren, en we moeten het met zijn allen gaan klaren. Dat vraagt om buiten je eigen grenzen te kijken. En ruimte geven aan omwonenden om mee te denken.

In mijn colleges aan de Hogeschool Rotterdam laat ik altijd een foto zien als ik met studenten praat over de opgave van het opschalen van duurzame renovatie. Het is een foto van Rotterdam West, een stukje Overschie en in de verte Blijdorp. Ik laat dan zien dat dit deel van de stad, ondanks de leeftijd, niet zomaar gesloopt gaat worden. Er wonen duizenden mensen, en die willen daar ook blijven wonen. Dat betekent dat als we over 30 jaar een nieuwe foto maken, we dezelfde woningen zien. Maar dan verduurzaamd.

Om deze vraag überhaupt te kunnen beantwoorden is er behoefte aan duidelijkheid van de duurzaamheidsopgave en de route er naartoe. Nederland heeft samen met vele landen het klimaatakkoord in Parijs ondertekend (2016). Via klimaattafels hebben we die wereldambities vertaald naar landelijke doelen (2019), maar die uitrol is in eerste instantie verlegd naar de provincies en de regio. Een van de resultaten die dit heeft opgeleverd zijn de Regionale Energie Strategieën (2020). Maar dit zijn nog steeds papieren plannen. Vervolgens is het stokje aan de gemeenten doorgegeven en is op stadsniveau de Warmtevisie opgesteld (2021). Een visie voor de verdeling van de beschikbare energie(bronnen) over de stad. Al iets concreter, maar nog steeds gaat het over richtingen, ideeën en intenties. Om de visies concreet te maken moeten er Wijk Uitvoerings Plannen komen die de daadwerkelijke realisatie tot gevolg hebben (2022). Vaak gaan deze plannen over corporatiewoningen. Die worden door het Rijk gezien als startmotor van de verduurzaming. Een corporatie heeft immers haar realisatieplannen gepland staan. Maar zonder duidelijkheid over de ambities op stads- of wijkniveau kunnen corporaties niets. Komt er nu wel of geen warmtenet in deze buurt, is warmteopslag een mogelijkheid, of is elektrificatie toch de beste keuze? Veel vragen waar de Wijk Uitvoerings Plannen (WUP) niet altijd een passend antwoord op hebben. Dit neemt niet weg dat alle wijkbewoners in deze plannen ook graag meegenomen willen worden.

‘… [De maatregelen in het Klimaatakkoord raken aan hoe we wonen, werken en leven.] …’ staat vermeld op de website van Klimaatakkoord. Daar wordt ook uitgebreid stilgestaan bij het verkrijgen van draagvlak in de buurt. Nu is het bij alle veranderingen van belang dat je mensen hier in meeneemt. Maar bij het verduurzamen van woningen in de buurt is draagvlak van extra groot belang. Het verduurzamen speelt zich namelijk af bij mensen thuis. Mensen wonen hier al lang, het is hun woning (ongeacht of die gehuurd of gekocht is) en zij hebben zelf ook ideeën over wat nodig is om de woning te verbeteren. Dat laatste wordt vaak over het hoofd gezien. Of men gaat ervan uit dat de ontwikkelde oplossing technisch zó goed is, dat mensen geen ‘nee’ kunnen zeggen. Maar de praktijk van renoveren laat zien dat deze werkwijze een hoge prijs heeft. Want als de oplossing niet voorziet in alledaagse voorzieningen, zoals een haakje om iets op te hangen of gordijnen die niet meer passen, kan dat voor bewoners een reden zijn om niet mee te werken. Laat staan wat er gebeurt als mensen uit het niets worden geconfronteerd met substantiële investeringen in hun woning die ze niet hadden voorzien (bijvoorbeeld aardgasvrij). Dat wekt simpelweg weerstand op. Als er echt sprake is van draagvlak kunnen mensen meebeslissen, input geven en kan er gezamenlijk naar een nieuwe situatie worden bewogen. Maar dat vraag om participatie gedurende het gehele proces van de aanpak van een buurt.

Als BouwhulpGroep doen we dit al 45 jaar: werken van onderop in de buurt samen met bewoners, woningeigenaren en alle stakeholders. Door te zoeken naar de gemeenschappelijke basis en zo samen de mogelijkheden bekijken. En nee, dat betekent niet dat alles kan of mag. Maar door in gesprek te gaan en open te staan voor aanpassingen is er veel te winnen. Terugkijkend naar de foto hierboven, is het lastig om ieder huishouden individueel te benaderen. Juist door mensen als onderdeel van een collectief in de buurt te benaderen houd je de benodigde inspanningen beperkt. Bij corporaties is deze organisatievorm al aanwezig, de mensen wonen in een complex of woonblok. Vanuit die eenheid kun je ze aanspreken, met hen in gesprek gaan en samen aan draagvlak werken. Bij particulieren ontbreekt deze organisatievorm. Maar die kun je wel creëren door te zoeken naar de samenhang in hun gewenste oplossingen zodat ook zij niet alles alleen hoeven te doen.

Wat ga je dan uitvragen of organiseren als collectief? Verduurzaming kent vele opgaven en oplossingen. Binnen de energietransitie is energiebesparing van groot belang en praktisch om daarmee te beginnen. Of niet? Want tegelijkertijd is er een ander dilemma. Ook op materiaal niveau vindt er CO2-uitstoot plaats. Bij nieuwbouw wordt dat enigszins gereguleerd door middel van de MPG (Milieu Prestatie Gebouw). Voor bestaande bouw zijn er momenteel geen regels. Het zou goed zijn als we weten wat we met renovatie aan uitstoot veroorzaken en hoe dat te minimaliseren is. Door te isoleren voegen we namelijk materialen toe aan het gebouw en deze materialen hebben een milieulast. Anders zijn we alleen maar bezig om het probleem te verschuiven, van energie- naar materiaaluitstoot. Of erger, dat we straks allemaal onze tijd en geld hebben gestoken in oplossingen die vervolgens niet goed genoeg blijken te zijn. Dat betekent dus dat renoveren niet alleen noodzakelijk is om de ambities uit de energietransitie te behalen, maar dat we ook op zoek moeten naar circulaire renovatieoplossingen, zodat we het probleem niet vergroten. Dat geldt overigens ook voor het transport dat nodig is bij bouw en renovatie.

Er zijn oplossingen nodig die leiden tot energiereductie, met een lage materiaalimpact, en waarbij vervoer en toekomstig onderhoud eveneens geen negatieve impact op het milieu leveren. Dus naast participatie en draagvlak in wijk en buurt zullen de gekozen oplossingen dus ook passen binnen het gewenste beeld, kwaliteit plus de behoefte aan betaalbaar en uitvoerbaar. Een mooie opgave voor een integrale aanpak.

De bovenstaande opgave moeten we bij veel mensen realiseren, en op een circulaire manier. Dit vraagt om een verandering in de markt. Als we circulair willen renoveren heeft dit gevolgen voor alles wat nu al uit het gebouw komt. Welke producten zijn nog her te gebruiken, welke producten zijn niet meer bruikbaar en hoe gaan we het allemaal scheiden? En, wie gaat deze werkzaamheden uitvoeren. Is dat de uitvoerder van de nieuwe werkzaamheden of wordt dit gedaan door de sloper, of eigenlijk moeten we zeggen ‘oogster’? Maar ook voor de nieuw te plaatsen producten geldt de vraag wie dit gaat aanbrengen? Als fabrikant wil je circulaire producten leveren, en wellicht zelfs garantie geven op toekomstig hergebruik. Dat betekent dat fabrikanten hun eigen montageteams krijgen. Dit is een goede beweging, er is nu al een groot tekort aan werkcapaciteit in de bouw. Maar aangezien er overal schaarste aan personeel is, zal dit niet snel ingelopen zijn. We moeten dingen dus anders gaan doen. Dergelijke ‘renovatieteams’ kunnen hierbij helpen. Op dit moment is de bouwketen in Nederland duur, lang en gefragmenteerd. Alle werkzaamheden zijn specialisaties op losse activiteiten geworden, timmerman, metsellaar, tegelzetter, voeger, installateur. Momenteel zijn er 6 tot 9 specialisten nodig voor de renovatie van één toilet van 1,3m².

Mede hierdoor is de onderlinge afstemming complex, en ondervindt de consument veel wachttijd. Maar ook voor de bouwers zelf is de effectieve werktijd beperkt. Kleine klussen en het ‘telkens weer verplaatsen’ zorgt ervoor dat het uiteindelijke rendement beperkt is. Als een renovatieteam alle expertise zelf in huis heeft, zijn er geen afstemmingsverliezen of wachttijden en kan de klus in één keer worden afgerond. Het uiteindelijke aantal manuren dat er nodig is voor een opgave wordt daarmee verminderd. Zeker als een dergelijk team continue dezelfde producten installeert. De feedback op de uitvoering gaat dan direct het team in en komt de kwaliteit ten goede.

De verduurzamingsopgave vraagt om grote veranderingen. Verandering bij de overheid om daadkrachtiger naar voren te treden en regie te pakken in de verduurzaming. Verandering van producenten om nu al circulaire toepassingen te ontwikkelen en te installeren. Verandering voor aannemers om hun rol in de uitvoering en logistiek slimmer en sneller in te zetten. Maar het gaat vooral over veranderingen bij bewoners. Het besef dat er stappen nodig zijn, en daaraan gekoppeld de bereidheid om daar iets aan te doen. Het vraagt een grote mate van bewustwording, dat we zoveel moeten doen en vervolgens als bewoners in actie te komen. Voorwaarde zijn goede voorbeelden, maar tegelijkertijd goed leiderschap om daarop uit te komen. Het huidige politieke klimaat helpt daar niet bij. Misschien is dat wel de grootste transitie die we moeten maken, het krijgen van bewustwording. Het is geen energietransitie of een materiaaltransitie, maar een procestransitie, waarin rollen van mensen en partijen gaan veranderen.

Transities gaan niet vanzelf, en er is tijd nodig. We moeten de transitie dan ook ondersteunen op elke mogelijke manier. In wijken betekent dit het gesprek aan gaan, mensen informeren en laten zien welke impact ze zelf kunnen hebben. In een eerder artikel is het meerjarige project Save the Homes in Rotterdam beschreven (Renda #1 2022) Het laat een integrale buurtaanpak zien, waarin op verschillende manieren mensen benaderd worden. Belangrijke conclusie in dat project was dat je het niet individueel moet doen. Het kost te veel tijd, zeker als het gaat om informeren en het creëren van besef. Daarvoor hebben we Ikwoon geïntroduceerd. Ikwoon biedt die kans om het oriënteren digitaal te doen. Om vooraf, op je eigen tempo, te verkennen wat er allemaal mogelijk is en wat de impact daarvan is. Bewoners krijgen daarmee inzicht wat de ingreep kost, maar ook wat het hen oplevert. Financieel en in gebruikskwaliteit (comfortabel, geen tocht, mooie producten, etc.). Maar wellicht nog belangrijker, het is een eerste stap in het vormen van een collectief. Een groep mensen in een buurt, die op hetzelfde moment één of meerdere verbeteringen aan hun woning willen realiseren. Met het digitaal ophalen van wensen en het groeperen van mensen wordt een projectgroep gestart die samen aan de slag gaan. Die groep kan gebruik maken van ontwikkelde renovatieconcepten en daarmee zelfstandig een renovatiestroom initiëren zoals leveranciers dat gewend zijn van corporaties. Ook in andere gemeenten zoals Zoetermeer, Wageningen, Neder-Betuwe, Helmond, Arnhem en Rheden vinden er vergelijkbare processen plaatst die enkele jaren geleden nog ondenkbaar waren.

Op dit moment zijn de stappen voor het verduurzamen van wijken en buurten veelal afgebakend. De keten bestaat uit verschillende aaneengeschakelde disciplines. Willen we opschalen dan is er een transitie nodig. We moeten over de grenzen van elke afzonderlijke rol en discipline kijken. Dit artikel laat zien dat je van het een naar het ander gaat als je wilt verduurzamen. Van beleid naar participatie naar circulariteit en processen. Er is dan ook meer behoefte aan systeemaanbieders. Daarmee worden losse delen van de keten geïntegreerd. In prestaties, maar juist ook in de uitvoering. Het uitvoeringsproces wordt daarmee veel duidelijker én het is helder wie waarvoor verantwoordelijk is en welke opleiding hierbij past. Er is ruimte voor een nieuwe renovatiemarkt, de renovatiespecialist die over grenzen heen kijkt en aanbiedt wat bewoners nodig hebben. En als circulaire producten de manier zijn om dit voor elkaar te krijgen, dan is dat alleen maar goed.