WarmBouwen voor monument 26 Artikel Het Prins Hendrikplein in Den Haag; een groot plein met daaraan gelegen van oudsher statige gebouwen. Zo ook De Tempel. De massief stalen kluisdeur in de kelder herinnert aan de oorspronkelijke functie van het ge- bouw: het is namelijk decennialang een bankgebouw geweest. Daarna heeft het gebouw dienst gedaan als tehuis voor dementerende dames, waarna het een discotheek werd. In 2005 werd er voor het laatst gedanst. Het beheer van het rijksmonument uit 1914 kwam in handen van Aurelius Monumenten uit Den Haag. Dit vastgoedbedrijf vond een nieuwe huurder, de gemeentelijke archeologische dienst. Maar voordat de oudheidkundige schatten in het gebouw konden worden opgeslagen en tentoongesteld, moest het grondig worden gerenoveerd. Convenant De gemeente Den Haag heeft het convenant Duurzaam Inkopen onderte- kend, waarmee de gemeente zich verplicht tot duurzaam inkopen. Dat leverde bij aanvang van de renovatie volgens Phlip Boswinkel een duide- lijke eis voor wat betreft de energieprestatie na de renovatie. "Het monu- ment had energielabel G en moest minimaal naar C gaan. Aurelius Monu- menten besloot samen met de gemeente echter om voor een A-label te gaan. Besef je goed, het gaat hier om een pand van bijna honderd jaar oud, met prachtige oorspronkelijke details, marmeren vloeren, stalen kozij- nen en een indrukwekkende lichtkoepel; dit totaalplaatje wilden de partijen upgraden naar het hoogst haalbare energielabel. Hiermee werd duidelijk afstand genomen van het vooroordeel dat een dergelijke labelprestatie voor monumentale panden moeilijk is te realiseren", vertelt hij. Boswinkel werkt bij Local, een bedrijf dat gespecialiseerd is in het (her) ontwikkelen van duurzaam vastgoed. "Wij verzorgen het hele traject," legt hij uit, "van advies tot en met exploitatie. Bij het verduurzamen van gebou- wen staat in onze aanpak de maximalisatie van de exploitatiewaarde van het gebouw centraal. De werkelijke waarde van een gebouw wordt name- lijk gecre?erd tijdens het gebruik. Hoe gezonder, comfortabeler, toekomst- bestendiger en zuiniger het gebouw, hoe aantrekkelijker en dus waarde- voller het is. Vanuit die filosofie zijn we door Aurelius bij De Tempel betrokken geraakt." WarmBouwen Hoe kun je voor een rijksmonument een energielabel A bereiken? Deze vraag stond centraal bij Aurelius Monumenten, Local en adviesbureau WarmBouwen voor monument Wilbert Leistra In De Tempel kan het continu 18 ?C zijn. Verantwoordelijk hiervoor is het concept WarmBouwen, dat is toegepast bij de renovatie van het Haagse monument. De basis van het systeem wordt gevormd door het opslaan van het warmte overschot in de zomer, dat vervolgens in de winter wordt vrijgegeven. Door de renovatie is het pand ge?pgraded naar energie label A. Dat WarmBouwen bij zo'n markant rijksmonument als eerste kon worden toegepast, noemt Phlip Boswinkel van Local "een cadeautje". FoTo's:PIeTerKers WarmBouwen voor monument 27 Artikel 0 ?C 5 ?C 10 ?C 15 ?C 20 ?C 25 ?C januari februari maart april mei juni juli augustusseptember okrober november december gewenste temperatuur binnenklimaat buitentemperatuur in Nederland (bron: KNMI) binnentemperatuur verwarmingsbehoefte koelbehoefte 0 ?C 5 ?C 10 ?C 15 ?C 20 ?C 25 ?C januari februari maart april mei juni juli augustusseptember okrober november december gewenste temperatuur binnenklimaat buitentemperatuur in Nederland (bron: KNMI) binnentemperatuur verwarmingsbehoefte vermeden koelbehoefte vermeden verwarmingsbehoefte 0 ?C 5 ?C 10 ?C 15 ?C 20 ?C 25 ?C januari februari maart april mei juni juli augustusseptember okrober november december buitentemperatuur in Nederland (bron: KNMI) evenwichtstemperatuur WarmBouwen warme oogst koude oogst DGMr. "WarmBouwen werd door de betrokken partijen als mogelijk con- cept genoemd. Dit door kbng architectuur stedenbouw restauratie uit Den Haag ontwikkelde initiatief gaat uit van het opslaan van het warmteover- schot in de zomer, om dat vervolgens in de winter te gebruiken voor de verwarming van het gebouw", legt Boswinkel uit. Het concept WarmBouwen brengt het gebouw energetisch in balans met zijn omgeving, waarbij de constante temperatuur aan de binnenzijde van een gevel 13 ?C bedraagt. "Aan de binnenkant van de gevel wordt een soort binnenjasje aangebracht, waar opgepompt lauw water ? met een constante temperatuur van 14 ?C ? doorheen stroomt. Qua isolatiepresta- ties komt dit rekenkundig overeen met een muur met een dikte van 3 m. Je hoeft op deze manier weinig actief bij te warmen of te koelen. In de winter zorgt namelijk de aanwezigheid van mensen in het gebouw en de verlichting die aan is voor de benodigde temperatuurstijging om de ruimte aangenaam en comfortabel aan te laten voelen. Het kan met een warmte- pomp indien nodig nog worden opgewarmd tot maximaal 30 ?C. In de zomer wordt het water direct ingezet ter afkoeling van het gebouw. Het minimale temperatuurverschil is mede bepalend voor de grote energiebe- sparing. Deze oplossing zorgt er ook voor dat de stalen kozijnen behou- den kunnen worden met de toepassing van renovatieglas. Niet een geheel onbelangrijk onderdeel, want het betreft hier de eerste metalen kozijnen van Den Haag", zegt Boswinkel niet zonder trots. Nadat de discotheek dicht ging en de renovatie begon, kwamen `verborgen schatten' te voorschijn, zoals de glas-in-lood koepel. Onder andere hierom noemt Boswinkel het een cadeautje dat WarmBouwen bij De Tempel als eerste is toegepast. Figuur 1: Warmte en koude behoefte conventioneel. Figuur 2: Eevenwichtstemperatuur WarmBouwen. Figuur 3: Warmte en koude behoefte WarmBouwen. 1 2 3 Artikel Doek Mei 2010: start van de ingrijpende renovatie van De Tempel. Vanaf een afstandje zie je voorbijgangers een paar keer in de ogen wrijven. oorzaak hiervoor is een kunstzinnig doek dat op de steigers is aangebracht. "Aure- lius vindt het vanuit duurzaamheidsoogpunt belangrijk dat het gebouw een relatie met de buurt aangaat. Daarom is besloten een doek op de steigers aan te brengen met daarop een beetje wazige afbeelding van het pand, alsof het in beweging is. Dat heeft al heel wat hilarische reacties tot gevolg gehad", geeft Boswinkel als verklaring. op het achterterrein is een reguliere monobron op 60 m diepte aange- bracht, waarop de warmtepomp wordt aangesloten die voor de verwar- ming en koeling van het gebouw zorgt. "Maar deze is alleen nodig voor de piekmomenten. Je moet sturen voor extremen. Denk aan een maandag- ochtend als het gebouw het hele weekend gesloten is geweest. Dan moet vanzelfsprekend bij worden verwarmd in de winter. of natuurlijk ook hartje zomer bij een buitentemperatuur boven de 30 graden." Het `binnenjasje' wordt opgebouwd: 20 en 30 mm drukvaste isolatie waarop Fermacellplaten worden gemonteerd. Boswinkel: "In deze 18 mm dikke platen is een aluminiumkernleiding gemonteerd. Dit systeem is ge- schikt als wandverwarmings- en koelingsmodule." Lekken een rondleiding door het gebouw op een koude novemberdag later het jaar geeft een demonstratie van het WarmBouwen-principe van Boswinkel. Dichtbij de wanden is een duidelijke warme straling voelbaar. In het midden van een ruimte is de temperatuur aangenaam en pas dichterbij de ramen is het duidelijk kouder. "Je hebt te maken met een oud gebouw met enkel glas in de open gevelpunten. Dan moet je dus werkplekken ongeveer een halve meter van de gevel plaatsen. Het heeft naar mijn mening geen zin om een gevel helemaal dicht te isoleren, zoals bij passiefbouwen. Je wilt niet in een plastic zak wonen of werken. Je moet de elementen van buiten gebruiken: laat de tocht toe, zorg voor natuurlijke ventilatie. Laat de gevel maar lucht lekken. Qua energiehuishouding gaat het toch om een gemiddelde, voor het gezondheidsaspect is natuurlijke ventilatie veel belangrijker. WarmBouwen reguleert ook de vochthuishouding in een pand, waardoor een gezond en comfortabel binnenklimaat ontstaat", betoogt Boswinkel. Unieke kans Het WarmBouwen-concept vond ook waardering vanuit het voormalige Ministerie van VroM. Project De Tempel werd geselecteerd voor de UKP NesK-tender. "Het betreft het Unieke Kansen Programma Naar energie- neutrale scholen en Kantoren", legt Boswinkel uit. "Het programma van AgentschapNL ondersteunt haalbaarheidsstudies en praktijkprojecten met als belangrijk doel te leren van ervaringen met verregaand energiezuinig bouwen om uiteindelijk in 2020 energieneutraal te bouwen. Het gaat uiter- aard om technische innovaties, zoals WarmBouwen, maar ook om nieuwe samenwerkingsvormen, prestatiecontracten of financieringsconstructies. De Tempel is niet alleen het eerste project volgens het WarmBouwen-prin- cipe, maar ook het eerste project dat in de NesK-tender is opgeleverd. omdat het een hergebruik van een bestaand gebouw betreft, heeft DGMr berekend dat De Tempel ook een GreenCalc+ label A-score behaalt. Deze scores zijn alleen mogelijk als vanaf het begin met alle partijen integraal en `out of the box' wordt gedacht. Het unieke gebouw krijgt een nieuw leven, volgens de huidige standaarden." Vijftien innovatieve projecten zijn geselecteerd voor de tender. Ze zullen allemaal door AgentschapNL worden gemonitord. "Ingenieursbureau Nie- man heeft hiervoor de opdracht gekregen van AgentschapNL. De eerste meetgegevens zullen in de loop van dit jaar beschikbaar komen. Ik ben erg benieuwd." Missertje Boswinkel vindt het project De Tempel op vrijwel alle punten geslaagd. Wat hem betreft kan er echter ook wel van een missertje worden gesproken. "om er zeker van te zijn dat het principe werkt, hebben we bij De Tempel veel overcapaciteit toegepast. Het is jammer dat de omwonenden van het gebouw niet in zijn gegaan op het verzoek om ook op de warmtepomp te worden aangesloten. Dan was het systeem nog veel rendabeler geweest. een volgend project zullen we dan ook in eerste instantie in een uitgeklede vorm van het project in Den Haag ingaan." Het WarmBouwen-concept is volgens Boswinkel nog steeds in ontwikke- ling. "Het kan namelijk altijd beter. Je moet bijvoorbeeld per ruimte uit drie klimaten kiezen. Bij het project De Tempel was dat niet echt een vereiste vanwege de massa van het gebouw. Maar dat zou bij bijvoorbeeld galerij- flats wel lonen. een besparing van wel 10 procent, schat ik. Maar het vergt managementcapaciteiten om voor de maximale besparing te kunnen gaan. Het beheer wordt nog te veel als afvoerputje beschouwd, terwijl je met de exploitatie van gebouwen nog echt een slag kunt maken", besluit hij. De `machinekamer' van het WarmBouwen-principe, het leidingennetwerk dat de vloer- en wandverwarming van lauw water voorziet. In de oude bankkluis is de temperatuur constant 14 ?C, een ideale temperatuur om de archeologische schatten van de gemeente Den Haag op te slaan.